تحلیل عناصر داستانی کتابِ زمین سوخته اثر احمد محمود

سؤالی که در این جا مطرح می‌­شود این است که درونمایه تا چه حد بر دیگر عناصر رمان تأثیرگذار بوده است؟ از آنجا که درونمایه رمانِ زمین سوخته  بیان مشکلات و بدبختی‌های مردم شهرهای جنگ زده در قالب بیان خاطرات است، بنابراین آنچه که اهمیت بیشتری می‌­یابد صحنه‌ها و حوادث هستند.  صحنه­‌ها و حوادثی که گویای آن مشکلات و بدبختی­‌ها باشند و شخصیت‌­ها در این جا اهمیت کمتری پیدا می­‌کنند. بنا به دلایل فوق می­توان گفت که شخصیت­‌پردازی تحت تأثیر درونمایه، کم رنگ شده و احمد محمود شخصیت‌­ها را هرچه خلاصه­‌تر معرفی نموده  و در عوض صحنه­‌ها را بیشتر توصیف کرده است.

درونمایه رمانِ زمین سوخته بر پیرنگ نیز تأثیر گذاشته است؛ از آنجا که درونمایه نقل حوادث و مشکلات است، بنابراین باعث شده تا احمد محمود حوادث و صحنه­‌ها را پشت سر هم و مطابق زمان تقویمی بیاورد. از طرف دیگر درونمایه، بر زاویه دید نیز تأثیر داشته است. بیان سختی­‌ها، مشکلات و حوادث از جانب شخصی که خودش آن‌ها  دیده و لمس کرده است طبیعی­تر می‌نماید و این باعث شده تا زاویه‌­ای که احمد محمود برای روایت رمان انتخاب کرده است، زاویه دید اول شخص باشد.

«در فرهنگ اصطلاحات ادبی، تألیف کارل بکسون و آرتور گانز «حقیقت­‌مانندی» چنین تعریف شده است: «کیفیتی که در عمل داستانی و شخصیت‌های اثری وجود دارد و احتمال ساختی قابل قبول از واقعیت را در نظر خواننده فراهم می‌­آورد». با توجه به بستر و زمینه تاریخی رمانِ زمین سوخته، می­‌توان گفت که این رمان در بستری واقعی اتفاق می­‌افتد. شخصیت­‌ها، حوادث و صحنه‌­ها، همگی صحنه­‌هایی هستند که قابلیت اتفاق افتادن دارند. وقوع هر جنگی پیامدهایی را به دنبال دارد، پیامدهایی چون گرانی، فرصت­‌طلبی دزدان، تشجیع مردم به مقاومت که همه این موارد در این رمان انعکاس یافته و خواننده آن‌ها را طبیعی و واقعی می­‌پندارد. شخصیت‌­های رمان نیز واقعی جلوه می­‌کنند. مانند خالد، صابر و رستم افندی.

در این میان تنها شخصیتی که کمیدور از واقعیت جلوه می‌کند، خود راوی است. صحنه­‌ها و حوادث نیز طبیعی جلوه می­‌کنند. به عنوان مثال، ننه باران پیرزنی شجاع است که درخواست می­‌کند به او اسلحه بدهند، اگر فوراً با درخواستش موافقت می‌­شد، دور از واقعیت بود اما می­‌بینیم که بعد از تلاش بسیار زیاد، ننه باران به عنوان عضو شورای محل، روش استفاده از اسلحه را یاد می­‌گیرد و از آن استفاده می­‌کند. در ادامه که به طور احساسی، یک زن و یک بچه کم سن و سال، آن دو دزد یعنی احمد فری و یوسف بیعار را اعدام می­‌کنند نیز طبیعی به نظر می­‌رسد. اعدام آن دو نتیجه احساسات و خًشم مردم است و نیز هرج و مرجی که در شهر ایجاد شده است، کاملا طبیعی و منطقی می­‌نماید و خواننده به عنوان نتیجه طبیعی جنگ، آن را می‌­پذیرد. با توجه به واقعی بودن و طبیعی بودن حوادث و صحنه­‌ها رمانِ زمین سوخته  در حوزه رمان­های واقع­گرا و رئالیستی قرار می­‌گیرد.

گفت وگو، «ویژگی­‌های تیپیِ گوینده را آشکار می­‌سازد». منظور از گفت وگو، صحبت شخصیت‌های داستان با یکدیگر است. از مسائل مهم داستان شیوه گفت وگو است». در رمانِ زمین سوخته  به تناسب رمان­‌های دیگر احمد محمود، از گفت و گو بهره کمتری برده شده است؛ اما می­‌توان گفت که گفت و گوهای رمان کم نی‌ستند. نویسنده بسیاری از شایعات و اطلاعات مرتبط با جنگ را به کمک گفت و گوهای پراکنده مردم شهر نقل می­‌کند.