نگاهی به زندگی حرفه‌ای فیلم‌سازی گاسپار نوئه

Irreversible – 2002

فیلمِ «بازگشت ناپذیر»

دومین فیلم بلند «گاسپار نوئه» با نام «بازگشت‌ناپذیر» محصول سال 2002 است. فیلمِ «بازگشت ناپذیر» با سکانس زندان شروع می‌شود. همان جایی که قصّاب فیلمِ «من تنها ایستاده‌ام» با مارکوس، شخصیتِ اصلی فیلم «بازگشت ناپذیر»، ملاقات می‌کند. هر دوی آن‌ها انگار از عملی که انجام داده‌اند پشیمان نیستند. هر دو طعمه‌های خشونت جهان بی قانون و پر هرج و مرج امروز هستند، که به دست نیروهای ناکارآمد پلیس به زندان افتاده‌اند. «نوئه» آگاهانه با نمایشِ شخصیتِ اصلی فیلم قبلی خود در آغاز فیلمِ «بازگشت‌ناپذیر»، به خوبی به پیوند و ارتباط مضمونی این دو فیلم اشاره می‌کند.

«نوئه» در فیلم اول خود، تنفرش از پلیس به عنوان نمادی که باید آرامش و امنیت مردم را تامین کند، نشان داده بود امّا در فیلم «بازگشت ناپذیر» این تنفر به اوج خودش می‌رسد. زمانی که مارکوس با یک فاجعه روبرو می‎‌شود، دو نفر نزد او آمده و می‌گویند: «از دست پلیس کاری بر نمی‌آید و در نهایت می‌خواهند مجرم را به زندان بیاندازند و به او آب و غذا بدهند». آن‌ها معتقدند که مارکوس برای تحقق عدالت باید خودش دست به کار شود. مارکوس این استدلال را می‌پذیرد و خودش با همراهی دوستش پیر، به دنبال تحقق عدالت می‌روند.

خشونت، باعث خشونت بیشتر می‌شود و این روند دومینووار تا زمین خوردن آخرین مهره‌ دومینو ادامه دارد. این پیامی است که «نوئه» به صورت مصرح در دو فیلم اول خودش بر آن تاکید دارد.

روایت این فیلم به‌صورت برعکس است. یعنی صحنه آغازین فیلم، آخرین اتفاق رخ‌داده در روایت را به تصویر می‌کشد و انگار که یک نوار برعکس در حال پخش است. اتفاقات به‌صورت بخش‌های مجزا به نقطه‌ی آغازین (در انتهای فیلم) می‌رسد.

به هنگام اکرانِ این فیلم در جشنواره و تنها پس از گذشت بیست دقیقه از شروع فیلم، نیمی از  تماشاچیان، سالن سینما را با انزجار ترک کردند. در فیلمِ  «برگشت ناپذیر» و در 20 دقیقه آغازین فیلم، صدای نویزی به بسامد 28 هرتز، تمام مدت پخش می‌شود. نویزی که تنها دلیل وجودی آن، کلافه و دیوانه کردن بیننده است. 

«نوئه» هیچ پرهیزی ندارد  که بیننده از دیدن فیلم‌هایش آزار ببیند. به نظر می‌‎رسد این کارگردان مانند یک بیمار سادیسمی، از آزار دیدن مخاطب و بیننده لذت می‌برد امّا باید نگاه دقیق‌تری به آثار او می‌توان فهمید که او تمام این اتفاقات را به شکلی هدفمند رقم می‌زند. به‌کارگیری این حد از جنون، تنها به خاطر تأثیر گذاری عمیق‌تر و هر چه بیشتر مفاهیمی است که بیان می‌شوند.

روایتِ فیلم «بازگشت ناپذیر» پیرامون سه کاراکتر الکس، مارکوس و پیر می‌چرخد که به یک میهمانی می‌روند. الکس که نمی‌تواند میهمانی شلوغ و به‌هم‌ریخته‌ای که در آن حضور دارند تحمل کند، حالش بد می‌شود و میهمانی را ترک می‌کند تا به خانه برود. در بین راه و در یک ایستگاه مترو، یک منحرف جنسی سر راه او سبز شده و به او تجاوز می‌کند. یدون هیچ شک و تردیدی، سکانس 9 دقیقه‌ای تجاوز به الکس با بازی مونیکا بلوچی^[19] که با بی‌رحمی به تصویر کشیده شده، برای هر بیننده‌ای آزاردهنده است. 

اما ظرافت و هوشمندی «گاسپار نوئه» در به تصویر کشیدن این رخداد بی‌نظیر است. هنگامی‌که الکس انگشتانش را به سمت دوربین دراز می‌کند و انگار از بینندگان فیلم از پشت پرده‌ی نقره‌ای سینما کمک می‌خواهد.

نهایت تأثیر گذاری این پلان  در درام نیز به‌درستی جای می‌گیرد و درنتیجه‌ی این تجاوز، الکس به کما می‌رود. مارکوس وقتی از این اتفاق  باخبر می‌شود، به دنبال فرد متجاوزگر می‌گردد و در انتهای فیلم با به تصویر کشیدن خشونتی حتی بیشتر از صحنه‌ی تجاوز، انتقام خود را از او می‌گیرد.

 بُن‌مایه‌ اصلی فیلمِ «بازگشت ناپذیر» را روابط انسانی تشکیل می‌دهد. روابطی که گاه با بی رحمی تمام به یک تجاوز منجر می‌شود و گاه در نتیجه‌ یک دوستی، منجر به خشونت وحشیانه می‌شود. فیلم سرشار از گفتمان‌های فرویدی است. «نوئه» در این فیلم، همه‌چیز را از نگاه جنسی بررسی می‌کند. «نوئه» با ساختِ این فیلم مسیر برگشت‌ناپذیری را در سینما طی می‌کند. مسیری که او را در زمره‌ فیلم‌سازان مجنون و دیوانه قرار می‌دهد.

یکی از دغدغه‌های همیشگی «نوئه» که پشت پردهی تمام فیلم‌هایش را در بر می‌‌گیرد، مساله‌ زایش و مرگ است. در فیلمِ «بازگشت ناپذیر» نیز باید به این مساله توجه ویژه‌ای داشت. چرا که در انتهای فیلم، یعنی ابتدای داستان و پیش از رفتن سه دوست به میهمانی، الکس متوجه می‌شود که باردار است. این مساله با این که تا دقایق پایانی فیلم، اشاره‌ مستقیمی به آن نمی‌شود امّا تمام اتفاقات فیلم را تحت شعاع قرار می‌دهد. این بار بچه‌ای که پیش از تولد، درون رحم مادرش می‌میرد، مستقیما به دست پدرش کشته نمی‎‌شود (اشاره به فیلمِ «من تنها ایستاده‌ام») بلکه دلیل اصلی مرگ نوزادِ به دنیا نیامده، تجاوز به مادرش است. از دیدگاهی دیگر،  سناریوی فیلمِ «من تنها ایستاده‌ام»، در فیلمِ «بازگشت ناپذیر» نیز تکرار می‎‌شود. چرا که مارکوس به دلیل بی توجهی، خودش را مقصر می‌داند و به همین دلیل هم به دنبال فرد متجاوزگر می‌گردد. اتفاقاتی که در ادامه روندِ معکوسِ فیلم دیده می‌شود، نشان می‌دهد که الکس از کم توجهی‌های مارکوس نسبت به خودش ناراحت است و شاید باردار بودن الکس، تاثیر فراوانی در بالا رفتن انتظاراتش از مارکوس دارد.

در آخرین پلانِ فیلمِ «بازگشت ناپذیر»، الکس روی چمن‌های پارک دراز کشیده و با تمام لذت بازی بچه‌ها را نظاره می‌کند (در اصل، ابتدای داستان). دنیایی سراسر شوق و شور و شادی که با تمامِ روندِ فیلم در تضاد است. «نوئه» با هوشمندی اندیشه و تصورش را در همان پلان آخر فیلم روایت می‌کند. او معتقد است که دنیای شاد و سراسر عاشقانه کودکانه، برای بزرگسالانی که درگیر روابط و انتظارات و تمایلات جنسی‌اند، مرده و از بین رفته و بدتر این‌که مرگ این دنیای کودکانه بر حسبِ تجاوز قانون شکنانی که هیچ بویی از انسانیت نبرده‌اند، رقم می‌خورد.

فیلم‌نامه این فیلم، یک اتفاق کم نظیر را رقم زده و روندِ معکوسِ قصه‌ای که داستان یک شب تا صبح را روایت می‌کند، به قدری دقیق و منظم چیده است که دنبال کردن اتفاقات برای مخاطب علی‌رغم معکوس بودنش به راحتی میسر است. شاید عنوان شود که «گاسپار نوئه» کار خاصی نکرده، ابتدا فیلم‌نامه را نوشته و سپس اتفاقات را جابجا کرده است امّا اگر دقیق‌تر این فیلم تماشا شود، بیننده از عناصری که داستان را به شکل معکوس پیش می‌برند، حیرت زده خواهد شد.

«نوئه» برخی مولفه‌ها از جمله اسم یک شخص، اسم یک کلوپ و غیره را به درستی کنار هم قرار داده و در نتیجه، بیننده لحظه‌ای از ماجرا غافل نمی‌شود و مانند فیلم‌های ژانر معمایی و پلیسی سرنخ‌ها را دنبال می‌کند تا به پایان خشونت آمیز فیلم برسد.

تماشای فیلمِ «بازگشت ناپذیر» اصلاً راحت نیست. فیلمی که از همان ابتدا تکلیفش را با بیننده مشخص می‌کند. «نوئه» به وضوح در همان دقایق ابتدایی فیلم به مخاطب می‌گوید که قرار نیست تصاویر زیبا و لذت‌بخشی را در فیلمش تماشا کند. برعکس، دیدن این فیلم اعصاب خوردکُن، قرار است دمار از روزگار هر بیننده‌ای در بیاورد. این سبک و سلیقه‌ی سینمایی «نوئه» است. او هنرمندانه، زشتی‌های جهان را به تصویر می‌کشد تا مخاطبش را تحت تاثیر قرار دهد.